Liber PrimusVelocem potius reditum

Liber Primus
Velocem potius reditum mirabere, lector,
tam cito Romuleis posse carere bonis.
Quid longum toto Romam venerantibus aevo!
Nil umquam longum est, quod sine fine placet.
O quantum et quotiens possum numerare beatos, 5
nasci felici qui meruere solo,
qui Romanorum procerum generosa propago
ingenitum cumulant urbis honore decus!
Semina virtutum demissa et tradita caelo
non potuere aliis dignius esse locis. 10
Felices etiam, qui proxima munera primis
sortiti Latias obtinuere domos!
Religiosa patet peregrinae curia laudi
nec putat externos, quos decet esse suos;
ordinis imperio collegarumque fruuntur 15
et partem genii, quem venerantur, habent:
Quale per aetherios mundani verticis axes
concilium summi credimus esse dei.
At mea dilectis fortuna revellitur oris
indigenamque suum Gallica rura vocant. 20
Illa quidem longis nimium deformia bellis,
sed quam grata minus, tam miseranda magis.
Securos levius crimen contemnere cives:
Privatam repetunt publica damna fidem.
Praesentes lacrimas tectis debemus avitis; 25
prodest admonitus saepe dolore labor;
nec fas ulterius longas nescire ruinas,
quas mora suspensae multiplicavit opis.
Iam tempus laceris post saeva incendia fundis
vel pastorales aedificare casas. 30
Ipsi quin etiam fontes si mittere vocem
ipsaque si possent arbuta nostra loqui,
cessantem iustis poterant urgere querelis
et desideriis addere vela meis.
Iamiam laxatis carae complexibus urbis 35
vincimur - et serum vix toleramus iter.
Electum pelagus, quoniam terrena viarum
plana madent fluviis, cautibus alta rigent.
Postquam Tuscus ager postquamque Aurelius agger
perpessus Geticas ense vel igne manus 40
non silvas domibus, non flumina ponte cohercet;
incerto satius credere vela mari.
Crebra reliquendis infigimus oscula portis;
inviti superant limina sacra pedes.
Oramus veniam lacrimis et laude litamus, 45
in quantum fletus currere verba sinit:
«Exaudi, regina tui pulcherrima mundi,
inter sidereos, Roma, recepta polos;
exaudi, genetrix hominum genetrixque deorum:
Non procul a caelo per tua templa sumus. 50
Te canimus semperque, sinent dum fata, canemus:
Sospes nemo potest immemor esse tui.
Obruerint citius scelerata oblivia solem
quam tuus e nostro corde recedat honos.
Nam solis radiis aequalia munera tendis, 55
qua circumfusus fluctuat Oceanus;
volitur ipse tibi, qui continet omnia, Phoebus
eque tuis ortos in tua condit equos.
Te non flammigeris Libye tardavit arenis;
non armata suo reppulit ursa gelu: 60
Quantum vitalis natura tetendit in axes,
tantum virtuti pervia terrae tuae.
Fecisti patriam diversis gentibus unam;
profuit iniustis te dominante capi;
dumque offers victis proprii consortia iuris, 65
Urbem fecisti, quod prius orbis erat.
Auctores generis Venerem Martemque fatemur,
Aeneadum matrem Romulidumque patrem;
mitigat armatas victrix clementia vires,
convenit in mores nomen utrumque tuos. 70
Hinc tibi certandi bona parcendique voluptas:
Quos timuit superat, quos superavit amat.
Inventrix oleae colitur vinique repertor
et qui primus humo pressit aratra puer;
aras Paeoniam meruit medicina per artem, 75
factus et Alcides nobilitate deus:
Tu quoque, legiferis mundum complexa triumphis,
foedere communi vivere cuncta facis.
Te, dea, te celebrat Romanus ubique resessus
pacificoque gerit libera colla iugo. 80
Omnia perpetuos quae servant sidera motus
nullum viderunt pulchrius imperium.
Quid simile Assyriis connectere contigit armis?
Medi finitimos condomuere suos;
magni Parthorum reges Macetumque tyranni 85
mutua per varias iura dedere vices.
Nec tibi nascenti plures animaeque manusque,
sed plus consilii iudiciique fuit.
Iustis bellorum causis nec pace superba
nobilis ad summas gloria venit opes. 90
Quod regnas minus est quam quod regnare mereris:
Excedis factis grandia fata tuis.
Percensere labor densis decora alta trophaeis,
ut si quis stellas pernumerare velit,
confunduntque vagos delubra micantia visus: 95
Ipsos crediderim sic habitare deos.
Quid loquar aerio pendentes fornice rivos,
qua vix imbriferas tolleret Iris aquas;
Hos potius dicas crevisse in sidera montes;
tale giganteum Graecia laudat opus? 100
Intercepta tuis conduntur flumina muris;
consumunt totos celsa lavacra lacus.
Nec minus et propriis celebrantur roscida venis
totaque nativo moenia fonte sonant.
Frigidus aestivas hinc temperat halitus auras 105
innocuamque levat purior unda sitim.
Nempe tibi subitus calidarum gurges aquarum
rupit Tarpeias hoste premente vias.
Si foret aeternus, casum fortasse putarem:
Auxilio fluxit qui rediturus erat. 110
Quid loquar inclusas inter laquearia silvas,
vernula qua vario carmine ludit avis.
Vere tuo numquam mulceri desinit annus;
deliciasque tuas victa tuetur hiems.
Erige crinales lauros seniumque sacrati 115
verticis in virides, Roma, refinge comas.
Aurea turrigero radient diademata cono
perpetuosque ignes aureus umbo vomat.
Abscondat tristem deleta iniuria casum;
contemptus solidet vulnera clausa dolor. 120
Adversis solemne tuis sperare secunda:
Exemplo caeli ditia damna subis.
Astrorum flammae renovant occasibus ortus;
Lunam finiri cernis, ut incipiat.
Victoris Brenni non distulit Allia poenam; 1255
Samnis servitio foedera saeva luit;
Post multas Pyrrhum clades superata fugasti;
flevit successus Hannibal ipse suos.
Quae mergi nequeunt, nisu maiore resurgunt
exiliuntque imis altius acta vadis; 130
utque novas vires fax inclinata resumit,
clarior ex humili sorte superna petis.
Porrige victuras Romana in saecula leges
solaque fatales non vereare colos,
quamvis sedecies denis et mille peractis 135
annus praeterea iam tibi nonus eat.
Quae restant, nullis obnoxia tempora metis,
dum stabunt terrae, dum polus astra feret.
Illud te reperat, quod cetera regna resolvit:
Ordo renascendi est crescere posse malis. 140
Ergo age, sacrilegae tandem cadat hostia gentis:
Submittant trepidi perfida colla Getae.
Ditia pacatae dent vectigalia terrae;
impleat augustos barbara praeda sinus.
Aeternum tibi Rhenus aret, tibi Nilus inundet, 145
altricemque suam fertilis orbis alat;
Quin et fecundas tibi conferat Africa messes,
sole suo dives, sed magis imbre tuo.
Interea et Latiis consurgant horrea sulcis
pinguiaque Hesperio nectare prela fluant. 150
Ipse triumphali redimitus arundine Tibris
Romuleis famulas usibus aptet aquas;
atque opulenta tibi placidis commercia ripis
devehat hinc ruris, subvehat inde maris.
Pande, precor, gemino pacatum Castore pontum; 155
temperet aequoream dux Cytherea viam,
si non displicui, regerem cum iura Quirini,
si colui sanctos consuluique patres.
Nam quod nulla meum strinxerunt crimina ferrum,
non sit praefecti gloria, sed populi. 160
Sive datur patriis vitam componere terris,
sive oculis umquam restituere meis,
fortunatus agam votoque beatior omni,
semper digneris si meminisse mei.»
His dictis iter rripimus; comitantur amici. 165
Dicere non possunt lumina sicca «vale».
Iamque aliis Romam redeuntibus haeret eunti
Rufius, Albini gloria viva patris,
qui Volusi antiquo derivat stemmate nomen
et reges Rutulos teste Marone refert. 170
Huius facundae commissa palatia linguae;
primaevus meruit principis ore loqui.
Rexerat ante puer populos pro consule Poenos:
Aequalis Tyriis terror amorque fuit.
Sedula promisit summos instantia fasces: 175
Si fas est meritis fidere, consul erit.
Invitum tristis tandem remeare coegi;
corpore divisos mens tamen una tenet.
Tum demum ad naves gradior, qua fronte bicorni
dividuus Tiberis dexteriora secat. 180
Laevus inaccessis fluvius vitatur arenis;
hospitis Aeneae gloria sola manet.
Et iam nocturnis spatium laxaverat horis
Phoebus Chelarum palliodore polo.
Cunctamur tentare salum portuque sedemus; 185
nec piget oppositis otia ferre moris,
occidua infido dum saevit gurgite Plias
dumque procellosi temporis ira cadit.
Respectare iuvat vicinam saepius urbem
et montes visu deficiente sequi; 190
quaque duces oculi grata regione fruuntur,
dum se quod cupiunt cernere posse putant.
Nec locus ille mihi cognoscitur indice fumo,
qui dominas arces et caput orbis habet
(quamquam signa levis fumi commendat Homerus, 195
dilecto quotiens surgit in astra solo),
sed caeli plaga candidior tractusque serenus
signat septenis culmina clara iugis.
Illic perpetui soles atque ipse videtur,
quem sibi Roma facit, purior esse dies. 200
Saepius attonitae resonant circensibus aures;
nuntiat accensus plena theatra favor;
pulsato notae redduntur ab aethere voces,
vel quia perveniunt vel quia fingit amor.
Explorata fides pelagi ter quinque diebus 205
dum melior lunae fideret aura novae.
Tum discessurus studiis urbique remitto
Palladium, generis spemque decusque mei;
facundus iuvenis Gallorum nuper ab arvis
missus Romani discere iura fori. 210
Ille meae secum dulcissima vincula curae,
filius affectu, stirpe propinquus habet.
Cuius Aremoricas pater Exuperantius oras
nunc postliminium pacis amare docet;
leges restituit libertatemque reducit 215
et servos famulis non sinit esse suis.
Solvimus aurorae dubio, quo tempore primum
agnosci patitur redditus arva color.
Progredimur parvis per littora proxima cymbis,
quorum perfugio crebra pateret humus. 220
Aestivos penetrent oneraria carbasa fluctus:
Tutior autumnus mobilitate fugae.
Alsia praelegitur tellus Pyrgique recedunt,
nunc villae grandes, oppida parva prius.
Iam Caeretanos demonstrat navita fines: 225
Aevo deposuit nomen Agylla vetus.
Stringimus +expugnatum+ et fluctu et tempore Castrum:
Index semiruti porta vetusta loci.
Praesidet exigui formatus imagine saxi,
qui pastorali cornua fronte gerit. 230
Multa licet priscum nomen deleverit aetas,
hoc Inui Castrum fama fuisse putat,
seu Pan Tyrrhenis mutavit Maenala silvis,
sive sinus patrios incola Faunus init;
dum renovat largo mortalia semina fetu, 235
fingitur in Venerem pronior esse deus.
Ad Centumcellas forti defleximus austro;
tranquilla puppes in statione sedent.
Molibus aequoreum concluditur amphitheatrum
angustosque aditus insula facta tegit; 240
attollit geminas turres bifidoque meatu
faucibus artatis pandit utrumque latus.
Nec posuisse satis laxo navalia portu:
Ne vaga vel tutas ventilet aura rate